Rusland 1: vóór Lenin kwam

Welk land bouwde voor het eerst viermotorige vliegtuigen? Ik wed dat u het verkeerde antwoord geeft. Het was niet Duitsland, de Verenigde Staten of Groot-Brittannië, maar het Rusland van de tsaren. Als u me niet gelooft: die vliegtuigtypes werden Russky Vityaz en Ilya Muromets genoemd. Zie Wikipedia. De eerste proefvluchten vond plaats in 1913. Als de Eerste Wereldoorlog er niet was tussengekomen, zou Rusland dat jaar met zijn eerste commerciële lijnvluchten voor passagiers zijn begonnen. In plaats daarvan werden die vliegtuigen de eerste strategische bommenwerpers. Geen enkel Duits jachtvliegtuig was er tegen opgewassen. Waarom klinkt dat allemaal zo onwaarschijnlijk? Omdat we allemaal onbewust de sowjetleugens geloven over het achterlijke, primitieve, uitgehongerde Rusland, dat pas onder het communisme kennismaakte met de beschaving en de moderne wetenschap.

Vóór de staatsgreep van de bolsjewieken in 1917 had Rusland enorme problemen. Er waren schrijnende sociale ongelijkheden, er was veel analfabetisme en veel armoede. Maar al die problemen bestonden in de rest van Europa ook. Ja, in Rusland waren ze erger dan in het westen. Maar het verschil was gradueel, niet fundamenteel. Rusland had van de Mongoolse overheersing een brutere en wredere mentaliteit van regeren overgehouden, maar het was geen barbaars land. Wetenschappen en hogere cultuur wordt altijd gedragen door elites, en de Russische elites, met hun ingenieurs, componisten, wetenschappers en schrijvers, moesten niet onder doen voor de Europese. Wie naar hun muziek luistert, of hun literaire meesterwerken uit die tijd leest, kan niet in ernst beweren dat het land achterlijk was. Het lijfeigenschap was in 1861 afgeschaft. Dat was drie jaar vóór de afschaffing van de slavernij in de VS.

De meeste boeren werkten sindsdien als pachters op de grote landgoederen. En tevoren al hadden vele landeigenaren hun lijfeigenen al vrijwillig de vrijheid gegeven. Men kan daarover bijvoorbeeld lezen in Toergoenjevs roman “Vaders en Zonen”. Met de beginnende industrialisering ontstond er ook een proletariaat van fabrieksarbeiders, en het is best mogelijk dat hun toestand slechter was dan in westerse landen. Maar opnieuw: het verschil was niet fundamenteel. Wat er wel fundamenteel verschillend was: de politieke structuren waren nog bijna volledig autocratisch. Hoe onvolledig en wankel de democratisch instellingen in vele andere Europese landen nog waren, er was toch een voortdurende groei naar meer democratie en meer vrijheid. Geleidelijk kregen meer mensen stemrecht. De parlementen kregen steeds meer invloed. In Rusland was die politieke evolutie nooit op dezelfde manier van de grond gekomen.

De hoopvolle en verstandige hervormingen van tsaar Alexander II – dezelfde die het lijfeigenschap had afgeschat -werden teruggedraaid nadat hij bij een bomaanslag door nihilisten was vermoord. Rusland werd nu pas echt een benauwende politiestaat. In Sint-Petersburg en Moskou had de geheime politie Ochrana sinds 1866 een netwerk van verklikkers, geheimagenten en agent provocateurs uitgebouwd, dat niet alleen terreurgroepen oprolde – wat legitiem was, en elders in Europa ook gebeurde – maar ook politieke dissidenten. Maar buiten die twee steden was de Ochrana nauwelijks actief. Men kan niet beweren dat Rusland toen een totalitaire staat was, waar de tentakels van de overheid tot in alle uithoeken en in alle gezinnen doordrongen. Zulke staten zouden pas in de twintigste eeuw ontstaan.

Het grootste sociale probleem was het grootgrondbezit. Dat heeft net als in Spanje, Engeland en Latijns-Amerika veel ellende veroorzaakt. Maar het werd geleidelijk afgebouwd. Te traag, maar toch substantieel. Op het moment dat de lijfeigenschap werd afgeschaft, was 80% van de landbouwareaal eigendom van grootgrondbezitters. Dat daalde geleidelijk tot 50%. Parallel daarmee steeg het aandeel van de gronden dat privébezit was van de boeren van 5% tot 20%… en de landbouwproductie steeg met sprongen. Boeren die op hun eigen grond werken, voor eigen rekening, doen dat altijd ijveriger en efficiënter dan boeren die voor een feodale meester werken… of voor de staat, wat dikwijls ongeveer op hetzelfde neerkomt. Jammer voor Marx, maar zijn plan om de boeren te organiseren in “landbouwbataljons” was tot mislukking gedoemd. Om nog enkele cijfers te noemen: tussen 1877 en 1905 daalde het aandeel van de grootgrondbezitters in de vruchtbare gebieden met “zwarte aarde” met 34%. In de andere gebieden zelfs met 46%. En dat was dus vóór de verregaande en veelbelovende landhervormingen van Stolypin in 1905.

Waren er dan in de negentiende eeuw helemaal geen grote hongersnoden in Rusland? Toch wel, er is er één geweest, die van 1891, in het gebied rond de Wolga. Dit was samenloop van rampzalige en zeldzame weersomstandigheden én van een meedogenloos beleid. Zelfs toen de volle omvang van de ramp al duidelijk was, bleef Rusland graan exporteren, vooral omdat men het geld wilde investeren in industriële groei. Typisch Russische wreedheid? Misschien. Maar de Engelsen deden tijdens de Ierse hongersnood van 1840-1850 ongeveer hetzelfde. En zij hadden een parlementaire democratie, een traditie van vrijheid en géén voorgeschiedenis van Mongools despotisme.

In tegenstelling tot wat de communistische geschiedenisvervalsers later zouden beweren, waren er in tsaristisch Rusland geen structurele voedseltekorten, zoals in Indië en China. De landbouw werd pas echt geruïneerd en er braken pas écht grote hongersnoden uit door de collectiviseringen in de Sowjetunie. Daarbij vielen minstens zestig keer meer doden dan na de mislukte oogsten in 1891. Het grote, explosieve probleem dat Rusland bleef achtervolgen, was niet een gebrek aan voedsel, maar een gebrek aan vrijheid. Maar ook dat gebrek zouden onder het communisme nog zestig of zeshonderd keer groter worden…

Op de plaats waar de hervormingsgezinde tsaar Alexander II was vermoord door een linkse terreurgroep, werd de Kerk van de Bloedende Verlosser gebouwd. Hij werd door tienduizenden voormalige lijfeigenen als een verlosser beschouwd. Het waren echt niet alleen de reactionairen die verontwaardigd en woedend waren over die moord… Hij werd opgevolgd door zijn zoon Alexander III, die alle hervormingen terugdraaide en de repressie nog verhardde. Een afsplitsing van dezelfde terreurgroep die zijn vader had vermoord beraamde in 1887 aanslag op de nieuwe tsaar. Maar het complot werd in de kiem gesmoord en er volgde een golf van aanhoudingen. De meeste arrestanten werden kort daarop weer vrijgelaten. Onder Stalin zouden alle samenzweerders én hun familieleden én hun vrienden onmiddellijk zijn geëxecuteerd of gedeporteerd, bewijzen of niet, maar zelfs onder de autoritaire Alexander III was Rusland nog altijd geen psychopathische terreurstaat. De samenzweerders van de harde kern kregen de doodstraf, maar Alexander III schonk hen op vijf na allemaal gratie. Bij de vijf die daadwerkelijk geëxecuteerd werden, was een zekere Aleksandr Ilyitsj Ulyanov. Dit maakte een verschrikkelijke indruk op zijn broer Wladimir Ilyitsj Ulyanov, die zich nu ook volop in de revolutionaire beweging stortte. Hij gebruikte de naam Lenin als pseudoniem en hij zou een periode van zeventig jaar terreur en massamoorden over Rusland ontketenen.