Daan Annemans: “Als je niet betaalt voor een product, dan ben je zelf het product”

Van 4 tot 10 oktober loopt de actie “Scrollstop”, een initiatief van het pas opgerichte bedrijfje Altruïs. De bedoeling is eenvoudig: laat gedurende een week je sociale media even links liggen. “Onderzoek heeft al uitgewezen dat wie gedurende 4 maanden zijn Facebook niet gebruikt, een verhoogd subjectief welzijn ervaart”, vertelt initiatiefnemer Daan Annemans (28).

Onder een appelboom vind je geen peren en dat is in het geval van Daan Annemans niet anders. Daan is de zoon van gezondheidseconoom Lieven Annemans. Helemaal in de voetsporen van pa treedt hij niet, maar met zijn nieuwe bedrijfje Altruïs gaat hij toch een klein beetje dezelfde richting uit. “Ik schreef tijdens mijn studies een thesis over altruïsme”, vertelt Daan. “Op basis van die thesis ben ik een onderzoek gestart naar de filosofie van de hedendaagse technologie. Samen met twee vrienden van de humaniora heb ik een bedrijf opgestart met een duidelijk uitgangspunt: we willen een gezondere relatie met technologie creëren in de samenleving. We beschikken over de nodige skills om daar wat aan te doen.”

Uw bedrijf wil, met andere woorden, een menselijker en socialer gebruik van sociale media promoten. Hoe ziet uw verdienmodel er uit?

“Daarvoor moeten we anderhalf jaar terug in de tijd, want het verdienmodel is intussen gewijzigd. We zijn gestart vanuit het idee dat je technologie niet alleen rationeel, maar ook instrumenteel kan bekijken. Langs de ene kant moet onze relatie met technologie verbeteren, langs de andere kant moeten ook de devices en websites zelf worden verbeterd. Wij zijn gestart met websites te maken waarbij de focus lag op mensvriendelijkheid en ecologie. Met onze opdrachtgevers zaten we dan rond de tafel en onderzochten we hoe we bepaalde gebruiken die de mensen kunnen misleiden, kunnen wegwerken. Het was ethisch verantwoord webdesign dus. Ons verdienmodel was heel simpel: de klant vertelde ons welke website hij wou en wij gingen aan de slag, met in het achterhoofd onze kennis over het maken van ecologische en aangenamere websites. En de klant betaalt voor onze tijd en de diensten die we leverden.”

Waarom starten jullie nu een actie om mensen te motiveren hun sociale media een weekje af te bouwen?

“Naast het maken van websites willen we ook meer impact hebben. We beschikken over de juiste vaardigheden om campagnes te lanceren. Vorig jaar hebben we bij Design For Impact, een masterclass aan Sint-Lukas in Gent, ons project Scrollstop ingediend. We willen met dat project jongeren bewuster leren omgaan met sociale media. En bij dat project hoorde ook een challenge: we willen zo veel mogelijk mensen een week pauze laten nemen op sociale media. Op die manier kunnen Facebook- en Instagram-gebruikers alles eens vanop een afstand bekijken. We zijn er dus al lange tijd mee bezig. Dankzij de hulp van de studenten bij Design For Impact hebben we een mooie campagne op poten gezet. Onze campagne loopt van 4 tot 10 oktober, binnen de tiendaagse van de geestelijke gezondheid. Op 10 oktober is het namelijk werelddag voor de geestelijke gezondheid. Dat is natuurlijk hyperrelevant als we spreken over de impact van sociale media, waar hyperconnectiviteit meer en meer een probleem wordt.”

“Sociale media zijn echte manipulatiemachines”

Waarom moeten we volgens u een week afscheid nemen van onze sociale media?

“Het is niet de bedoeling dat we mensen gaan verbieden om te bellen of te sms’en. Nee, we willen vooral dat mensen het even afleren om constant op dat scherm te scrollen. De nadelige impact van  sociale media is namelijk vrij groot. De kern van het probleem is het bedrijfsmodel van die Big Tech-bedrijven. Als gebruiker hoef je niet te betalen voor een account. Dat is gratis. Het bedrijfsmodel van sociale media is dat zij vervolgens uw data gaan gebruiken om aan hun klanten aan te bieden. Als klanten van bijvoorbeeld Facebook een bepaalde gedragsverandering willen doorvoeren bij gebruikers van Facebook, dan gaan de algoritmes van Facebook daar ook voor zorgen. Eigenlijk zijn sociale media echte manipulatiemachines. Ze hanteren daarbij allerlei trucjes om de mensen verslaafd te maken aan hun product. Volgens datzelfde bedrijfsplan moeten de gebruikers ook zo lang en zo veel mogelijk op die platformen aanwezig zijn. Hoe meer gebruikers ze hebben, hoe beter voor het bedrijfsplan. En daar stopt het niet bij. Het krijgen van nieuwe informatie alleen al is ook iets dat verslavend werkt. Bij het lezen van nieuws komt er bij mensen een soort dopamine vrij. En vandaag krijgen we via sociale media zo’n enorme stroom aan nieuwe informatie dat het echt wel moeilijk wordt om je aandacht er bij te houden. We worden dus permanent afgeleid. Dat is, samengevat, zowat het basisconcept van die sociale mediabedrijven.”

“Sociale media zijn overigens niet alleen verslavend, maar ook manipulatief. Een mooi voorbeeld is het bedrijf Cambridge Analytica. Tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 werd dat bedrijf ingeschakeld door de Trump-administratie. Cambridge Analytica gebruikte niet alleen de data van Facebook, maar analyseerde die ook grondig. Vervolgens werd er heel gericht geprobeerd om het politieke gedrag van mensen te veranderen. Heel wat mensen die nog twijfelden over hun politieke keuze, werden zo via Facebook overtuigd om voor Trump te stemmen. Die aanpak heeft Trump misschien wel de verkiezingen doen winnen. Maar zo’n tactieken gaan natuurlijk regelrecht in tegen de democratische processen. En er zijn niet alleen de politieke gedragsveranderingen die men probeert door te duwen. Op sociale media probeert men ook constant om mensen dingen te laten kopen die ze eigenlijk helemaal niet nodig hebben. En nog eens, men gebruikt daar heel speciale trucjes voor.”

Besluit: sociale media zijn helemaal niet zo onschuldig als veel mensen denken?

“Absoluut niet. Maar goed, tegelijk moeten we ook toegeven dat die sociale media ook enkele voordelen opleveren. Tijdens het voorbije coronajaar bijvoorbeeld hebben veel mensen echt wel iets gehad aan die sociale media. Om sociaal contact te kunnen behouden met vrienden en familie bijvoorbeeld. Het gevaar is alleen dat die sociale media veel geld verdienen ten nadele van hun gebruikers. En wat ook vaak wordt gezegd: als je zelf niet betaalt voor een product, dan ben je zelf het product. In dit geval is dat zeker en vast het geval.”

“Big Tech is machtiger geworden dan landen en hun overheden”

Sociale media zijn verslavend, maar hoe verslavend precies?

“Je kan het niet meteen vergelijken met andere verslavingen zoals bijvoorbeeld nicotine. Maar net als bij roken kan je duidelijk zien dat ook het gebruik van sociale media verslavend is, net omdat mensen op deze manier altijd maar meer en meer informatie willen krijgen. En sociale media onderscheiden zich ook van andere verslavende gewoonten door hun extra gerichte manipulatie.”

Heb je goede raad voor mensen die te vaak op sociale media zitten?

“Er zijn sowieso een aantal nuttige tips. Een belangrijke tip is het duidelijk instellen van je notificaties. Je kan ook beginnen met een onderscheid te maken tussen apps die je echt nodig hebt en die je als waardevol beschouwt, en de andere die dat niet zijn. Bij de apps die je toch nog wil gebruiken, kan je dan ook nog eens je notificaties instellen. Veel notificaties zijn namelijk onnodig en kan je probleemloos uitschakelen.”

“Een andere oplossing is meditatie of mindfulness. Mensen die overprikkeld zijn, moeten echt een manier vinden om tot rust te komen. Op vlak van digitaal welzijn is het ook belangrijk om een balans te vinden tussen je online en offline leven. Mensen zouden voor zichzelf moeten afspreken dat ze elke dag een momentje moeten nemen waarbij die sociale media niet worden geopend, ook al is het maar voor enkele minuten. Gewoon even geen prikkels krijgen. Want wie vaak op sociale media vertoeft, is sowieso overprikkeld. Die overprikkeling zorgt er trouwens ook voor dat ons concentratievermogen achteruit gaat en dat we sneller afgeleid zijn. Mediteren op eenpuntige concentratie is dus zeker en vast een goed idee om de negatieve impact van die overprikkeling tegen te gaan.”

In welke mate hebben de sociale mediabedrijven onze samenleving veranderd?

“Ik zie dat veel ondernemers en dus ook onze economie gedigitaliseerd zijn. Sommige mensen starten, bijvoorbeeld als influencer, nu een eigen zaakje op sociale media. Dat is allemaal nieuw. Influencers verdienen dan ook nog eens geld door mensen te beïnvloeden en filmpjes te maken. En die zaken worden allemaal teruggekoppeld aan het bedrijfsmodel van de sociale media. Dat is nu eenmaal hoe we de voorbije jaren aan het evolueren zijn. Ik vraag me echter af of we wel de goede weg opgaan. Tot hoe ver gaan we met de digitalisering? Het is belangrijk te beseffen dat we ook het recht hebben om te deconnecteren, om even niet online bereikbaar te zijn. Dan kunnen we offline écht terug verbinden. We zijn dan wel online beter met elkaar verbonden geworden in de voorbije jaren, maar in het echte, offline leven is dat veel minder het geval. Kijk maar eens als je mensen op café of op restaurant ziet zitten. Vaak zitten ze gezellig samen aan dezelfde tafel, maar heeft ieder van die personen zijn of haar gsm vast om te scrollen. Dit fenomeen toont duidelijk aan dat smartphones onze aandacht opeisen, zelfs wanneer we met mensen in het echt afspreken. Uit onderzoek blijkt dat eenvoudigweg de aanwezigheid van een smartphone onze aandachtsspanne vermindert. Onderzoekers zien smartphones dan ook als “prikkels met hoge prioriteit”, die onbewust veel aandacht opeisen, zelfs als we ze bewust negeren.”

Welke van de sociale media is het meest verslavend?

“TikTok, vermoed ik. Die mannen hebben het echt heel sluw gespeeld. Ze hebben daar volgens mij echt zitten zoeken naar de manier waarop je de meest verslavende app kan maken. Hoe krijgen we zo veel mogelijk mensen op onze applicatie? TikTok is enorm snel gegroeid en dat kan ook al duiden op die verslavingstactiek. Bij TikTok krijgen gebruikers via één swipe korte filmpjes te zien. Telkens krijg je weer die nieuwe informatie. En bij TikTok weet je ook niet welke informatie je nadien te zien krijgt. Dat bepaalt een algoritme voor u. En wanneer technologie té veel keuzes voor ons begint te maken, denk ik dat we fout bezig bezig zijn. Ik zeg soms: ‘We need smarter humans, not smarter technology.’”

Even terug naar de politiek en sociale media. Zou een partij dankzij sociale media plots enorm kunnen stijgen in populariteit en stemmenaantal?

“Dat is absoluut mogelijk. Bij de vorige verkiezingen hebben we dat kunnen vaststellen bij Vlaams Belang. Die partij heeft een groot budget geïnvesteerd in Facebook-marketing. En die investering heeft tot resultaat geleid.”

“Vlaams Belang beperkte zich tot het kopen van advertenties, maar het is ook mogelijk dat partijen gebruik gaan maken van bedrijfjes zoals Cambridge Analytica, waar ik het eerder over had. Dat is uiteraard meestal een illegale of toch louche werkwijze, maar als de politiek die richting inslaat, dan kan men dermate gericht adverteren dat die investering een serieuze invloed kan hebben op de verkiezingsresultaten.”

Hypothetisch: hoe zou een partij dat wel moeten aanpakken?

“Kijk, bij Cambridge Analytica maakte men gebruik van een enquête die verspreid werd via Facebook. De mensen die de enquête invulden, gingen automatisch ook akkoord met de privacy policy van de enqueteurs. En wat bepaalde die privacy policy? Wel, iedereen die de enquête invulde, gaf meteen ook toestemming om de data van al zijn of haar vrienden beschikbaar te maken. Op die manier kon men met de enquête al snel de gegevens van duizenden mensen verkrijgen. Nu, bij Facebook sta je je data automatisch af natuurlijk, maar de manier waarop er met die gegevens wordt omgesprongen… Daar zit een onethisch kantje aan. Cambridge Analytica ging al die data analyseren en de mensen die het meest beïnvloedbaar waren om van politieke mening te veranderen gericht advertenties tonen waar bijvoorbeeld “crooked Hillary” opstond met een afbeelding van Clinton in handboeien geslagen. Op dat vlak hadden ze misschien geen ongelijk, maar het punt is dat dit een uiterst onethische manier is om verkiezingen te beïnvloeden.”

Wat met de almacht van die Big Tech-bedrijven? Zij mogen straks bepalen welke meningen er nog mogen verkondigd worden of niet. Dat is toch een onrustwekkende evolutie?

“Als we het mondiaal bekijken, dan zien we dat Big Tech machtiger is geworden dan landen en hun overheden. Facebook overvleugelt in veel landen de overheid omdat het gewoon een veel grotere economische macht is geworden. Twitter is ook een bedrijf dat regelmatig censureert. De Big Tech-bedrijven beginnen inderdaad te bepalen wat er nog mag gebeuren. En dat gaat ten koste van het democratische proces.”

“En zo belanden we dus bij het aspect censuur. Censuur is nooit ideaal. Het betekent dat je geen andere oplossingen vindt om een probleem, zoals bijvoorbeeld haatspraak, aan te pakken. Volgens mij pakt censuur meestal een symptoom aan, maar nooit de oorzaak. En aangezien censuur geen oplossingen biedt, krijgen we dan een heel controversiële discussie. Want als de bedrijven gaan beslissen wie of wat gecensureerd wordt, dan gaan ze die censuur vooral in hun eigen voordeel toepassen. Voor wie een beetje heeft opgelet: in het voorbije jaar zijn heel wat mensen onterecht gecensureerd geweest voor bepaalde uitspraken omtrent de coronamaatregelen.”

Welke evolutie mogen we verwachten? Gaat het succes van Facebook, TikTok en Twitter blijven duren?

“In de digimeter van Imec zien we dat het aantal Facebook-gebruikers in België afneemt. Instagram kan dan weer wel stijgende cijfers tonen. Maar de kern van het probleem blijft het onethische businessmodel. Wat we nodig hebben zijn sociale mediabedrijven die op een ethische en transparante manier werken en waarbij het businessmodel niet gebaseerd is op advertising en verkoop van onze data. Er zijn dan twee opties. Langs de ene kant zouden de bedrijven kunnen kiezen om de gebruiker gewoon te laten betalen voor het gebruik van de app. Drie euro per maand bijvoorbeeld. Langs de andere kant kan je ook kiezen voor een businessmodel zoals vandaag, maar waarbij de sociale mediabedrijven hun gebruikers uitbetalen in ruil voor de data die ze van hen krijgen. Dat eerste, een maandelijke vergoeding, lijkt me nog het beste scenario. Wie zich bijvoorbeeld abonneert op Netflix, betaalt ook een maandelijkse vergoeding. Het is hoog tijd dat sociale mediabedrijven onze datarechten en tijd beginnen respecteren. Gelukkig zijn er een aantal alternatieven in opmars, zoals Mastodon (waarop je servers zelf host met een groep mensen), Friendica (een gedecentraliseerd netwerk) en Diaspora. Er zijn er ondertussen nog vele andere. Het is zeker de zoektocht waard als je overweegt van sociale media te veranderen.”

Facebook meldt dat het gratis is en dat ook blijft. Uw voorstel heeft men daar nog niet overwogen.

“Klopt (lacht). Maar wat ik verwacht is dat er een aantal van die alternatieve platformen gaan opkomen die een veel betere ervaring geven aan de gebruikers. Mediaplatformen die wél transparant werken en die uw datarechten wel respecteren. In de toekomst zullen mensen dan ook sneller voor die platformen kiezen.”

“Er wordt ook afgeluisterd, daar ben ik zeker van.”

Het valt ook op dat de Big Tech zeer gerichte advertenties sturen naar hun gebruikers. Wie op zoek is naar een nieuwe stadsauto krijgt automatisch reclame aangeboden voor stadsauto’s. Hoe weten ze dat toch allemaal?

“Er zijn weinig mensen die daar het fijne van afweten. Maar er zijn wel al enkele schandalen aan de oppervlakte gekomen. Een tijdje geleden lag Samsung onder vuur nadat bleek dat een groot deel van hun televisiestoestellen constant aan het afluisteren was. En al die data werden vlotjes doorgegeven aan de NSA (Amerikaanse geheime dienst, nvdr). Ook Google werd medegefinancierd door diezelfde NSA én de CIA, en was slechts een van de eerste van een hele reeks startende bedrijven in de particuliere sector die door de Amerikaanse inlichtingendiensten werden gecoöpteerd om ‘informatieoverwicht’ te behouden. Men beschikt daar over een pak meer data dan wij maar kunnen denken. En er wordt ook afgeluisterd, daar ben ik zeker van.”

Luisteren sociale media ons echt af? Is dat geen indianenverhaal?

“Het is niet dat er een persoon achter een computer zit mee te luisteren naar uw gesprekken. Maar de afgeluisterde data worden wel op een bepaalde manier geanalyseerd. En die algoritmes laat men geautomatiseerd werken. Op die manier kan men heel veel te weten komen. Ik heb daar ook een persoonlijke anekdote over. Ikzelf ben een vegetariër. Toen ik enkele jaren geleden op Instagram reclame zag van McDonalds riep ik luidop dat ik nooit naar McDonalds zou willen gaan eten. En kijk, een dag later krijg ik reclame op mijn Facebook-pagina voor een vegetarische vleesvariant. Is dat toeval? Of hebben ze mij afgeluisterd? De kans lijkt me vandaag heel reëel dat, als je een hele dag over pakweg een Toyota praat, je dan een dag later ook reclame voor Toyota, of een concurrerende autobouwer, te zien krijgt.”

---

Daan Annemans

Geboren: Vilvoorde, 20 juni 1993
Opleiding: Design-Beeldende vorming aan Sint-Lukas, specialisatie Digitale Studio
Schakelprogramma master filosofie aan VUB Brussel