De egoïstische gemeenschapsdenker

Mark Elchardus schreef een boek en iedereen heeft het geweten. Reset. Zo heet wat de non-fictie bestseller van het najaar zal worden. Een dikke klepper met als rode draad: de gemeenschap. 

Zonder het boek gelezen te hebben, maar naar aanleiding van de vele commentaren, een interview, een column, het optreden van de auteur in De Afspraak en de één-zin-samenvatting erover vanwege Bart De Wever is de insteek vrij duidelijk: het gemeenschappelijk belang als hoogste goed. Om de uitgeverij voor te zijn: het boek ligt al op mijn nog-te-lezen-boekenplank.

Conservatieve euforie

Ik wil, kan en zal het dus niet over Reset hebben. Wél over de recuperatie van Elchardus’ denkwerk.

Net zoals solidariteit of altruïsme onterecht geclaimd wordt door mensen en organisaties ter linker- of progressieve zijde, eigent de conservatieve familie zich het gemeenschapsdenken toe.

Alles en iedereen wat zich aan de oostelijke zijde van de politiek ideologische breuklijn bevindt, bejubelde het boek als ware Elchardus de profeet die Vlaanderen het Derde Testament schonk. Geheel voorbarig en zelfs misplaatst. Gemeenschapsdenken heeft namelijk niets te maken met conservatief of progressief. Niets met links en evenmin met rechts.

Mierenneukers

Op Twitter verduidelijkte een fervente Resetfan het gemeenschappelijk belang door middel van een hilarische vergelijking: een mierenkolonie. Volgens de tweep is zo’n mierennest het typevoorbeeld van gemeenschapsdenken. Van kindsbeen af leerde elke Vlaming inderdaad dat mieren foerageren, bouwen, vechten en verhuizen in het belang van de kolonie. Als één geheel. Als één lichaam bestaande uit duizenden op zichzelf werkende lichaamsdeeltjes.

Op Twitter rijdt men wel vaker kort door de bocht. Het belangrijkste aspect van gemeenschapsdenken is het denken-deel. Mieren hebben daar geen last van. Om als mieren te leven zouden mensen zowat al hun instinctieve reflexen moeten onderdrukken. Mieren leven als mieren juist omwille van het miereninstinct. 

Een wezenlijk verschil dus. Maar wel hetgeen gemeenschapsdenken tot een zoveelste denkkader gevuld met hypocrisie, dogmatiek en inconsistentie reduceert.

In andermans achtertuin

Elk van ons leidt aan het nimby-syndroom. De ene wat meer dan de ander, maar gelijk verdeeld over het hele politiek-ideologische spectrum.

Neem nu de ruimtelijke ordening. Eén van de zwaarste economische en ecologische molenstenen rond de nek van de samenleving. De gemeenschappelijke kost van de extreme vrijheid van wonen is enorm. Dat weten we al lang en vinden we gezamenlijk een beleidsfiasco. Toch verbetert de situatie niet omdat niemand de verworven vrijheid ingeperkt wil zien. Niet de socialist, niet de liberaal en al zeker niet de conservatief!

Zo kunnen we nog wel een bladzijde of tien doorgaan met voorbeelden waarbij het eigenbelang primeert op het gemeenschappelijk belang. Van bedrijfswagens over belastingen, klimaat, mobiliteit tot solidariteit weet elkeen perfect hoe een ander zich dient te gedragen.

Egoïsme, opportunisme, overtuiging, voorliefde en afkeer zijn enkele voorbeelden die van mensen geen mieren maken. Zonder die eigenschappen bestond hypocrisie en dogmatiek niet en leefden we harmonieus samen in het belang van de gemeenschap … van de kolonie.

Dogmatisch anti-liberalisme

De tegenhanger van het gemeenschapsdenken is het liberalisme. Inderdaad. Maar die tegenstelling manifesteert zich niet over de hele lijn van beide stromingen. Het gemeenschappelijk belang bevindt zich binnen het individueel belang. En omgekeerd. De gemeenschap heeft baat bij gezonde geesten in gezonde lichamen. Een individu ontplooit zich dan weer beter binnen de contouren van een hechte gemeenschap.

De botsingen tussen beide ideeën situeren zich in de extremen, zoals altijd. Waar liberalisme egoïsme wordt, of waar gemeenschapsdenken overgaat in dictatuur.

Laat het nu net de liberale Vlaamse partij zijn die vandaag meer dan ooit verweten wordt dictatoriaal te zijn. Tegelijk valt het mij op dat de hevigste supporters van Reset diegenen zijn die overheidsregels ten voordele van het gemeenschappelijk belang het minst appreciëren.

The common common interest

Het gemeenschappelijk belang wordt door elke stroming, elke burger, even hoog in het vaandel gedragen. Het verschil zit hem, enerzijds, in de gemeenschap zélf. Voor een liberaal is die gemeenschap een globaal gegeven. Voor de socialist een nationaal met grote interculturele tolerantie. Voor de nationalist een regionaal met een sterke identitaire afbakening. 

Anderzijds is het beláng voor elke ideologische groep anders. Welvaart en welzijn staan voor iedereen centraal, maar worden niet identiek ingevuld. De ecologist en liberaal voelen zich niet in dezelfde habitat welvarend, gezond en gelukkig. 

Identiteit, welvaart, geluk, gezondheid, zelfontplooiing, overheersing en ecologie worden in elk ideologisch denkkader verschillend gewaardeerd en geïnterpreteerd. Desalniettemin maken deze begrippen voor iedereen het gemeenschappelijk belang uit.

Ideologie en politiek zijn per definitie dogmatisch. De gemeenschap en haar belang zijn dat binnen de politiek-ideologische contouren dus ook. Daar zal Elchardus met zijn boek weinig aan veranderen.

In crisistijden

Wanneer is het gemeenschappelijk belang duidelijker en algemener dan tijdens een crisis? Nooit! In oorlogstijden moet de vijand overwonnen worden met een zo groot mogelijk behoud van vrijheid en welvaart. Niemand denkt daar anders over.

En toch beukt het Covid-19 leger al bijna twee jaar in op onze stellingen. Onze vrijheid en welvaart zijn plots iets erg relatief. Het abstracte gemeenschappelijke belang kan dan wel overlappen, maar het belang van dat belang allerminst. 

Ideologische verschillen, politieke afkeer en egoïsme verzwakken onze verdediging en helpen de vijand op te rukken. Vrijheid, gezondheid, altruïsme, welvaart, enzovoort zijn belangen die de ene meer dan de andere wil verdedigen. Zonder die verschillen geen collaboratie, geen overgave, geen represailles.

Terug naar fabrieksinstellingen

Als we zelfs in een algemene welvaarts- en levensbedreigende crisis geen gemeenschappelijk belang kunnen definiëren en nastreven, is het wishfull thinking dat dit wel kan gebeuren door elkaar te overtuigen. Elchardus overtuigt iedereen die reeds overtuigd was en op de manier waarop die overtuiging reeds gevormd was. Niets meer, niets minder.

Een democratie zal steeds zelf haar weg zoeken en pas wanneer mensen aan den lijve ondervinden dat sommige baten opwegen tegenover de lasten zullen zij geneigd zijn hun mening en gedrag te herzien. De mens is opportunistisch. Een belangrijke eigenschap die de mensheid steeds verder doet ontwikkelen. Maar opportuniteiten verschillen, net als alle andere eigenschappen die van mensen geen mieren, maar mensen maken.

Systemen, denkkaders en gemeenschapsvormen kunnen we zoveel resetten als we willen, maar de mens niet. Een reset wist enkel de opties en vorm, maar niet de fabrieksinstellingen.