Zeger Debyser (viroloog KUL): “Ik probeer een ‘coronacentrist’ te zijn”

Zeger Debyser (56) is professor aan de KU Leuven, viroloog en hiv-expert. Tevens is hij covoorzitter van een werkgroep van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek dat ook tijdens deze pandemie zijn rol moet spelen. Hij omschrijft zichzelf als “pro-vax, maar hou niet van CST”. In zijn vrije tijd is hij gemeenteraadslid voor N-VA Leuven en is hij voorzitter van een natuur- en erfgoedvereniging, Vrienden van de Abdij van ’t Park.

Hij woont in Leuven, waar hij intussen al negen jaar N-VA gemeenteraadslid is. “Dat is een hobby, ik doe dat in mijn vrije tijd. Ik heb tot nu toe altijd in de oppositie gezeten: de eerste periode was dat onder Louis Tobback. Die periode heb ik overleefd en daar heb ik de knepen van het vak goed geleerd. Mijn inzet als gemeenteraadslid zie ik een beetje als een compensatie voor mijn beroep. Ik ben namelijk arts van opleiding, maar door mijn specifieke beroepsbezigheid heb ik geen persoonlijk contact met patiënten. Ik mis dat een beetje en als gemeenteraadslid zijn er ook mensen die met vragen en problemen naar je toe komen. Ik zie het dus een beetje als mensen helpen, een stem geven vanuit de oppositie.”

Wat doet u bij het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek tijdens corona?

In 2019 ben ik lid geworden van het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek. Daarin zetelen drie verschillende groepen van experten. Ten eerste zijn er de ethici. Dat zijn onder andere moraalfilosofen die zich met de ethiek van de geneeskunde bezighouden. Dan heb je de biomedici, de artsen die zich bezighouden met de verschillende aspecten van de geneeskunde. Als laatste groep zijn er nog mensen die zich meer bezighouden met het recht, het juridische aspect van de zaken.

Vanaf de tweede golf ben ik gevraagd om voorzitter te worden van een subcomité dat zich bezighoudt met ethische adviezen rond vaccinatie. We zijn met een tiental mensen, Nederlandstaligen en Franstaligen onder elkaar. Het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek is dan ook een federale instelling. Er zitten nog wel een aantal artsen in, maar ik ben de enige viroloog in het subcomité.

Ons subcomité brengt dan ook erg gewogen, genuanceerde adviezen uit. Het zijn geen persoonlijke meningen, maar het gaat dan ook over zeer delicate onderwerpen. Tot nu toe schreven we vier adviezen in het kader van het beleid rond Covid-19. Voor de Nederlandstalige gemeenschap ben ik dan ook een beetje de woordvoerder.

“Vooral over het Covid Safe Ticket kan je je vragen stellen”

In uw Twitterbeschrijving staat: “Pro-vax, maar hou niet van CST”. Wat bedoelt u daarmee?

In het coronabeleid probeer ik een ‘coronacentrist’ te zijn. Dat is een term die ik niet zelf heb uitgevonden, die komt van een professor uit het Verenigd Koninkrijk. Ik probeer het evenwicht te bewaren tussen wat aan de ene kant de ‘coronafundamentalisten’ zijn en aan de andere kant de ‘coronaontkenners’. In deze lijkt het dan ook sterk op de klimaatkwestie, want er zijn mensen die hierin fel overdrijven en met apocalyptische scenario’s komen, maar er zijn ook mensen die het klimaatprobleem volledig ontkennen. Het beste is uiteraard om daar ergens tussen te zitten.

Ik ben niet de enige, maar er zijn na twee jaar corona toch een aantal wetenschappers die niet alleen zo rationeel mogelijk, maar ook zo compassievol mogelijk standpunten proberen te formuleren die wij als evenwichtig beschouwen. Wat die vaccinatie betreft, was er heel veel discussie. Maar ik liet mij al nog vóór minister Vandenbroucke positief uit over de vaccins. Ik was er toen van overtuigd dat die inentingen een grote impact zouden hebben op de pandemie en dat vind ik nog steeds. In die zin ben ik pro-vax. Ik ben ervan overtuigd dat die vaccins veel goed hebben gedaan, zeker qua mortaliteit in bijvoorbeeld de woonzorgcentra. Er kan dus geen twijfel over bestaan dat de vaccins ons vooruit hebben gebracht.

Dat wil echter niet zeggen dat je niet af en toe een kritische vraag kan stellen over de vaccins. Ikzelf stel me ook vragen over vaccins voor kinderen en de boosterprikken. Maar een vraag stellen is tegenwoordig al moeilijk, want je bent dan onmiddellijk een antivaxer. Dat ben ik uiteraard niet, je bent arts van extreemlinks tot extreemrechts. Ik probeer naar iedereen te luisteren, maar op rationele basis. De vaccins werken en de boosterprik heeft absoluut zin voor de meest kwetsbare mensen, maar je kan je wel vragen stellen over de kindervaccins, eventuele bijwerkingen en dergelijke meer.

Waarom houdt u niet van het Covid Safe Ticket?

Ik zeg al sinds augustus dat die pas niet deugt. In het advies dat wij over de coronapas hebben geschreven als Raadgevend Comité voor Bio-ethiek heb ik het virologisch aspect op mij genomen. Dat advies is uitgekomen in mei 2021, nadat wij vanuit de overheid de vraag hadden gekregen of het mogelijk zou zijn om met zo’n pas te gaan werken. Aanvankelijk stonden mijn collega-virologen en ik daar heel sceptisch tegenover. Vaccins worden namelijk normaal gezien ontwikkeld tegen ziekte. Je maakt een vaccin zodat je niet, of niet ernstig ziek wordt. Toen het Pfizer-vaccin goedgekeurd werd in december 2020, was dat ook het criterium waarnaar men keek. Maar begin 2021 wisten we dus nog niet of die inentingen ook zouden werken tegen de besmettelijkheid. Het kon immers zijn dat je een vaccin had gekregen en dat je niet meer ziek werd, maar dat je het virus nog steeds kon doorgeven. Daarom dat men toen zei om nog steeds je mondmasker te dragen terwijl je al gevaccineerd bent.

Dat was aanvankelijk ook onze mening. Maar in maart en april 2021 zijn er enkele grote studies verschenen waarin werd aangetoond dat die vaccins – althans kort na de inenting – ook beschermden tegen besmetting en besmettelijkheid. Mensen die gevaccineerd waren konden dus zelf niet meer geïnfecteerd raken en ook geen mensen meer besmetten met Covid-19. Toen dat in de VS duidelijk werd, moesten de mensen geen mondmaskers meer dragen. Dat was een manier van Joe Biden om de gevaccineerde mensen te ‘belonen’. Zo is ook het idee van de coronapas ontstaan: mensen die gevaccineerd zijn geven we een bewijsje, zodanig dat zij meer mogen dan niet-gevaccineerden. Initieel was dat dan ook een exitmaatregel waarmee we uit de besmettingsgolf zouden moeten raken. Europa gebruikte zo’n coronapas dan ook om reizen naar het buitenland opnieuw toe te staan. En ook voor festivals raakte het CST snel ingeburgerd. In ons advies hebben we het gebruik van dat CST ook goedgekeurd, onder strenge voorwaarden. Maar we vonden wel dat die coronapas kon, als bevrijdende maatregel op basis van de gegevens die we toe hadden, namelijk dat het vaccin ook zeer sterk beschermde tegen besmetting.

Toen ik terug kwam uit vakantie in augustus, las ik echter studies uit Israël die aantoonden dat het vaccin nog steeds werkte tegen ziekte, maar veel minder besmetting en besmettelijkheid na verloop van tijd. Iemand die gevaccineerd was kon dus na 5 tot 6 maanden opnieuw besmet worden en andere mensen besmetten. Hij zou wel minder ziek worden, want daar blijft het vaccin tegen werken. Wel werd toen al duidelijk dat de ouderen zeker een boost zouden kunnen gebruiken. Ik heb toen ook onmiddellijk mensen gecontacteerd, zowel binnen het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek als daarbuiten, om aan de alarmbel te trekken. Toen werd het namelijk al duidelijk dat de coronapas een vals gevoel van veiligheid geeft. Een vaccinatie bewijst namelijk niet meer of mensen al dan niet besmettelijk zijn.

“In de psychologie van de mensen paste het idee niet dat de vaccins niet alles oplossend waren”

Er wordt ook weleens gezegd dat het Covid Safe Ticket een vals gevoel van veiligheid geeft.

De hoogte van de vierde golf is wellicht meer veroorzaakt door dat vals gevoel van veiligheid dat mensen kregen door die coronapas, maar ook de boosterprik die te laat werd gezet. Ik heb toen in augustus mee gepleit om toch zeker de ouderen en meest kwetsbaren een derde prik toe te dienen. Dat is ook wat opviel bij de golf van oktober-november, namelijk in Wallonië en Brussel waren het vooral niet-gevaccineerden die in het ziekenhuis lagen. Bij ons zaten er ook heel veel gevaccineerde senioren tussen die te laat een derde prik hadden gekregen.

Het probleem was dat dat in de zomer niet doordrong. Ik denk dat mensen graag het positieve ook geloven, ze waren zo overtuigd van het ‘Rijk der Vrijheid’. In de psychologie van de mensen paste het idee dat de vaccins niet alles oplossend waren dan ook niet. Het was moeilijk om die boodschap terug te draaien. Het tweede probleem was dat men de coronapas als politiek middel begon te gebruiken om een hogere vaccinatiegraad te bereiken. De Franse president Macron werd in zijn land geconfronteerd met een enorm lage vaccinatiegraad. Daarom voerde hij het CST in, zelfs met dreigementen om ze op de werkplek in te voeren, om de mensen te dwingen het vaccin te nemen. Franstalig België sukkelde ook met die vaccinatiegraad en je weet wat ze zeggen: als het regent in Parijs, dan druppelt het bij ons.

Daardoor werd er ook in België voor het CST gepleit. Nochtans hebben we reeds in mei met het Raadgevend Comité voor Bio-ethiek een negatief advies gegeven, want wij vonden het niet ethisch correct om een coronapas te gebruiken om een hogere vaccinatiegraad af te dwingen. Dat is chantage, een slinkse manier om een eigenlijk vrijwillige vaccinatie toch te verplichten. Bepaalde partijen, ik denk vooral Vooruit-minister Vandenbroucke en zijn voorzitter Rousseau, begonnen die coronapas vanaf de zomer te promoten als een soort veiligheidsmaatregel. Ik denk dat ik ook de premier De Croo toen heb horen zeggen: ‘Met het CST kunnen we alles veilig openen.’ Maar door die dalende immuniteit was het op dat moment dus geen veiligheidsmaatregel meer.

Daarom dat ik ook zo tegen dat 1G-beleid ben dat nu naar voren wordt geschoven. Vaccins werken tegen hospitalisatie. We weten ook dat vooral ouderen en risicogroepen kans maken op hospitalisatie. Dus voor die groep zijn ze uitstekend en is het eigenlijk dom om je niet te laten vaccineren. Maar bij andere groepen dachten we in het begin dat die prik ook hielp tegen besmetting en besmettelijkheid. Nu weten we dat dat een tijdelijk effect is. Zo’n prik kan dus helpen om door een golf te komen, maar wees daar toch voorzichtig mee. Zeker met omikron: die gaat gewoon dwars door het huidig vaccin heen.

“Zelfs ministers die mee moesten beslissen over de maatregelen waren uiteindelijk blij dat de Raad van State die maatregelen had afgeschoten”

Wat vindt u in het algemeen over de aanpak van de coronacrisis? In het begin konden we vele fouten misschien nog afschuiven op de onwetendheid die er toen nog was omtrent het virus. Maar hoe vindt u dat zo’n Overlegcomité momenteel zijn werk doet?

Het kan zeker beter, maar het is uiteraard ook gemakkelijk om van aan de zijlijn negatieve commentaar te verspreiden en op fouten te wijzen. Het is – in alle landen – een moeilijke opdracht en overal worden er fouten gemaakt. Ik heb ook respect voor die experten die onder strikte deadlines adviezen moeten samenstellen, regelmatig ook over zaken waar ze het fijne niet van weten. Ook heb ik wel respect voor die politici, want ze krijgen dikwijls commentaar over beslissingen. Daar wil ik toch wel even over zeggen dat ze die beslissingen moeten nemen op basis van adviezen die niet altijd even duidelijk of onderbouwd zijn. Dus zowel bij de experten als bij de politici is er ruimte voor verbetering, hoewel ik hen ook respecteer voor de moeilijke opdracht die ze op zich nemen.

Wat voor mij een gigantisch verschil is om te maken, is de aanpak van de eerste golf tegenover nu. In het begin komt er zo veel op je af, zaken waarover je eigenlijk niets weet, waardoor er ook fouten gemaakt zijn: er waren geen maskers, er waren onvoldoende testen,… De verantwoordelijkheid voor die fouten is trouwens nog steeds niet opgenomen, wat niet goed is volgens mij.

Maar nu zitten we in een soort ‘chronische’ fase, een langetermijnfase. Ik vind dat we deze crisis nog steeds te veel ad hoc, golf per golf, aanpakken. Er is nog steeds te weinig nagedacht over de organisatie van de gezondheidszorg en dergelijke. Waarom luistert men nog steeds niet naar de huisartsen?

Ook de samenstelling van die Gems, de expertengroep, vind ik niet meer voldoende divers. Die is zeer beperkt van discipline en ook op vlak van deontologie stel ik me daar soms vragen bij. Die experten komen elke keer op voorhand op televisie al vertellen wat er zou moeten gebeuren. De rol van de media in deze crisis is ook iets waarbij je je vragen kan stellen. Op den duur wordt het bijna folklore: vandaag is er weer een Overlegcomité, die adviezen lekken dan naar de pers, iedereen volgt dat, er komt commotie op Twitter, in de journaals,… We gaan het op den duur missen denk ik (lacht).

Ook het fiasco met de Raad van State van afgelopen weken zal niet veel goeds hebben gedaan aan het draagvlak van die maatregelen: zelfs ministers die mee moesten beslissen over de maatregelen waren uiteindelijk blij dat de Raad van State die maatregelen had afgeschoten. Mijn oproep is dan ook: blijf bij uw beslissingen, houd vertrouwen. De meeste mensen zullen ook wel begrijpen dat het moeilijk is om beslissingen te nemen.

Ik denk dat de expertengroep in het begin van de crisis goed werk heeft geleverd en dat die samenstelling en werking dan echt te verantwoorden was. Ik denk echter dat we nu moeten evolueren naar een meer uitgebreide groep van experten. Zij moeten meer op langere termijn beginnen nadenken. Het feit dat het Overlegcomité federaal is, heeft Vlaanderen ook al vaak pijn gedaan, want men zit er steeds in de minderheid. Er zitten dan een of twee Vlaamse ministers die moeten opboksen tegen een meerderheid van federale, Brusselse en Waalse ministers. Dan krijgt Jambon kritiek voor zijn beleid, terwijl hij eigenlijk weinig beslissingsrecht heeft op die Overlegcomités.

Ik vind dan ook dat we al een tijdje hadden moeten overstappen op een regionaal coronabeleid. Dan kan je veel gerichter maatregelen nemen waarbij je de vaccinatiegraad als maatstaf kan gebruiken. Dan hadden wij veel vroeger begonnen met de boosterprik, hadden we misschien geen CST ingevoerd en waren er verschillende maatregelen beter op ons Vlaanderen afgesteld geweest. Maar dat kan blijkbaar niet. Ik kijk dan ook enorm uit naar het ogenblik dat die federale noodtoestand wordt opgeheven en we terug kunnen naar een regionaal coronabeleid. Met deze pandemiewet krijgt onze minister van Volksgezondheid eigenlijk bijna volmachten, iets wat voor mij niet kan. Zelfs het minst federale land van Europa, Frankrijk, werkt met een regionaal coronabeleid.

“Enerzijds een luidspreker van de overheid zijn en anderzijds een actieve rol spelen om het debat te beperken, is wat ik de media kwalijk neem”

De rol van de media is volgens u ook niet te onderschatten. Waar zijn er volgens u fouten gemaakt?

Zeker in de eerste golven kwamen er eigenlijk veel te weinig stemmen aan het woord in de media. Dat is intussen ook aangetoond in een studie van de UAntwerpen. Bewust, onbewust, ik weet het niet. Je kent waarschijnlijk het beruchte filmpje van Marc Van Ranst bij Chatham House: de media hebben die rol die hen daar wordt toebedeeld eigenlijk perfect gespeeld. Je moet daar kritiek op hebben, want dat is niet de rol die de media in een pandemie moet spelen.

Dat de media in het begin een ‘rally around the flag’-instinct hebben, kan ik nog ergens volgen. Verwarring scheppen is het laatste dat moet gebeuren tijdens zo’n pandemie. Maar ik denk dat je toch steeds de rol van vierde macht moet spelen en kritisch moet zijn. Kranten, de VRT en andere media hadden daarop moeten wijzen, zonder de mensen tegen elkaar op te zetten.

Nog steeds vind ik dat het voor bepaalde stemmen enorm moeilijk was om in de media te komen. De karaktermoord die men pleegde op gezondheidseconoom Lieven Annemans is iets wat ik de media heel kwalijk neem. Los van wat hij allemaal gezegd heeft, nog altijd zegt – en waar ik me trouwens niet steeds in kan vinden – vind ik de manier waarop hij is behandeld niet correct. Dus enerzijds een luidspreker van de overheid zijn en te weinig zaken in vraag stellen en anderzijds een actieve rol spelen om het debat te beperken is wat ik de media kwalijk neem. Al moet ik zelf toegeven, dat er in de laatste maanden verandering in lijkt te komen en meer stemmen aan bod komen. Zelfs het Pallieterke heeft mij gevonden (lacht).

---

Boosteren tegen omikron

De politiek die nu oproept om je te laten boosteren, ‘tegen omikron’, een goed idee?

Dat is een moeilijke vraag. We hebben eigenlijk eerst opgeroepen om de ouderen en de meest kwetsbaren te boosteren, maar dat was nog tegen de deltavariant. Herinner u, dat was een zeer ziekmakende variant. Op dat moment hebben we geoordeeld dat het ook nuttig was om breed te gaan boosteren om in ieder geval die deltagolf in te dijken. De booster is dus beslist voor delta.

De vraag is nu wat de huidige vaccins doen tegen omikron. We weten alvast dat ze zeker helpen tegen hospitalisatie en zware ziekte, hoewel iets minder dan bij vorige varianten. Ook is het bewezen dat een boosterprik die bescherming terug op hetzelfde niveau brengt.

Je kan je dan afvragen waarom jongere mensen een boostervaccin zouden nodig hebben. Maar ook tegen besmetting en transmissie zal die boosterprik wel een aantal maanden effect hebben. Op de huidige boostercampagne, ook voor jongere mensen, heb ik dan ook weinig kritiek. Behalve dat ze te laat begonnen is uiteraard.

Wel sta ik momenteel eerder sceptisch tegenover een herhaling van die boosterprik. Een vierde, vijfde vaccinatie voor de hele bevolking lijkt mij niet ideaal. Voor oudere mensen is dat wellicht een oplossing, iets als een jaarlijkse griepspuit. Maar we kunnen toch niet iedereen die vaccinatie laten herhalen, zeker niet als die slechts enkele maanden helpt tegen besmetting.

---

Zeger Debyser

• Geboren in 1965
• Getrouwd, vader van 4 jonge twintigers
• Woont in Leuven
• Professor (KUL), viroloog en hiv-expert
• Gemeenteraadslid (N-VA) in Leuven