Johan Verbeke – auteur en voormalig diplomaat: “De diplomatie moet altijd trachten de communicatielijnen open te houden”

Een tijdje geleden zette Johan Verbeke, voormalige kabinetschef Buitenlandse Zaken onder Louis Michel en Karel De Gucht, een punt achter zijn rijkgevulde loopbaan als diplomaat. Die pensionering verhindert hem alvast niet dat hij actief blijft als docent en auteur, zoals blijkt uit de recente publicatie van twee boeken: ‘Diplomacy in Practice’ en ‘Diplomatic Skills’.

Wat was uw motivatie om dit boek te schrijven? Een boek over diplomatie, is dat geen verhaal van dertien in een dozijn?

“Net niet, diplomatie mag niet verward worden met internationale relaties, wat veel ruimer is. Dat laatste is een discipline die vaak geweldige analyses aflevert, daar niet van. Maar diplomatie, dat is geen vakgebied, het is een praktijk. Het is een job, een ‘metier’, wat dan weer specifieke vaardigheden vergt. Diplomatie draait niet rond ‘know what’, dan wel ‘know how’. Hoe pak je de dingen aan? Hoe leg je contacten? Hoe onderhandel je? Hoe vind je het compromis? En boeken die het hierover hebben zijn al een stuk schaarser.”

Maar u legt in uw werk dan toch het verband tussen die praktische kant van de diplomatie en tal van wetenschappelijke takken?

“Dat de diplomatie een job op zich is, betekent niet dat ze zich in zichzelf mag opsluiten. En dat gevaar van zelfgenoegzaamheid bestaat. De diplomatie als praktijk kan best wat leren uit diverse disciplines, maar jammer genoeg is er nauwelijks vakliteratuur die daarmee rekening houdt. Concreet heb ik het over statistiek, logica, argumentatieleer, speltheorie, psychologie, noem maar op. Je moet als diplomaat over het muurtje durven kijken. Wat ik geschreven heb, is in wezen een boek dat je als hybride kan bestempelen. Het is enerzijds een verhaal over waar diplomatie en de taak van de diplomaat concreet op neerkomen, maar het is anderzijds ook een werkstuk dat de lezer uitnodigt daar kritisch over na te denken. Obligate lectuur alvast voor wie ambitie in die richting heeft.”

“De diplomatie is te veel op zichzelf gekeerd en maakt te weinig gebruik van andere disciplines waaruit ze nochtans veel kan leren”

Hoe ziet u de relatie tussen de politiek, of op zijn minst het beleid, en de diplomatie?

“Er is zonder meer een belangrijke wisselwerking, maar beide hebben andere taken. Het belangrijke onderscheid is dat de diplomaat instaat voor het ‘policy shaping’, terwijl de politicus verantwoordelijk is voor de ‘policy making’. De politiek neemt de beslissingen. Zij moet er zich ook voor verantwoorden, ten aanzien van het parlement en in de praktijk ook voor de rest van de bevolking, niet in het minst via de media. De ‘policy shaping’, dat is een andere, adviserende opdracht. Brute informatie heb je overal. Ze ligt voor het grijpen op alle mogelijke plaatsen en niveaus. Het is een heuse chaos die geordend moet worden. En net dat, de analyse, de duiding is wat de diplomaat aan de beleidsverantwoordelijken moet voorleggen. Uiteraard komen wij met mogelijke oplossingen voor de dag, geven adviezen en maken aanbevelingen, maar daar stopt de taak van de diplomatie. Wij zijn ambtenaren, het is aan hen die besturen op basis van een democratisch draagvlak om finaal de knopen door te hakken.”

Een belangrijk punt dat u aanhaalt, en zoals op een recente causerie voor de Vereniging voor Internationale Relaties (VIRA) aan de reacties te zien ook vrij omstreden bleek te zijn, is uw kijk op de mensenrechten. We durven samenvatten: niet het concept als dusdanig ergert u, wel de invulling die men het gaan geven is doorheen de jaren?

“Alvorens de banbliksems over me neerdalen, is een verduidelijking wel aangewezen (lacht). Mensenrechten, en dat is de kern, zijn inherent aan het mens-zijn. En dan heb je het over verschillende rechten, zeg maar het recht op leven, het recht om niet gemarteld te worden, het recht op vrije meningsuiting, het zijn voorbeelden uit een lange rij die voor elke redelijke mens voor de hand liggen. Doorheen de jaren is de invulling van de categorie evenwel steeds breder geworden. Er kwamen economische en sociale rechten bij, culturele rechten ook. Feit is wel dat door de lading die door de vlag bedekt wordt steeds te verruimen, het hele concept van mensenrechten in zijn kern is gaan verwateren. Zodoende is het draagvlak ervoor verminderd. Je krijgt ook een groeiende banalisering van het discours. De facto heeft dit geleid tot het ondergraven van het kostbare dat in zovele jaren zo moeizaam opgebouwd werd.”

Hoe staat u tegenover het verwijt dat het concept van mensenrechten een uiting van westers imperialisme is?

“Dat is een te simpele veralgemening, en dan kom ik terug tot mijn verhaal van zonet. Die basisrechten zijn uiteraard universeel, want eigen aan het mens-zijn zelf, niet de minste concessie is op dat vlak mogelijk. Maar wanneer men daar steeds meer lagen bovenop bouwt, wordt het moeilijker. Dan komen bijvoorbeeld culturele affiniteiten naar boven. We moeten er toch rekening mee houden dat toen de VN Universele Verklaring van de Rechten van de Mens aangenomen werd, het om een groep van een zestigtal vooral westerse landen ging zonder vele Afrikaanse en Aziatische landen die er vandaag, met 193 lidstaten, wel bij horen. We weten ook dat het concept van mensenrechten een product van de 18^de-eeuwse Verlichting is. Dat is een stuk van onze geschiedenis, niet echt die van Peking, Seoul of Moskou. Een zekere terughoudendheid en zelfrelativering is met andere woorden wel gepast, uit eerbied voor andere gezichtspunten.”

De oorlog in Oekraïne woedt nu al vele maanden. En dan hoor je zeggen dat stilaan de tijd aanbreekt dat de diplomatie haar rol moet spelen. Een mening die u deelt?

“Neen, die voorstelling van zaken, dat de diplomatie gefaald heeft, is in essentie verkeerd. Diplomatie speelt altijd. Men stelt de zaken zo voor alsof men zo maar vrijelijk kiest tussen diplomatie of wapengeweld, maar de werkelijkheid is complexer. Onderhandeling en gebruik van geweld zijn geen twee gesloten werelden. Ik druk het soms als volgt uit: je vecht ook met woorden, je onderhandelt ook met wapens. Diplomatie en wapengekletter zijn geen of-ofverhaal. Integendeel, beide liggen in elkaars verlengde. Kijken we specifiek naar het conflict in Oekraïne, dan moeten we twee dimensies onderscheiden. Er is de publieke kant die speelt, en dan heb ik het over hetgeen gebeurt in de VN-veiligheidsraad, president Zelensky die de G7 toespreekt, enzoverder. Dat is allemaal heel zichtbaar. Dat is voor de galerij. Wij noemen dat publieke diplomatie. Maar dan heb je ook de ‘back channel’-diplomatie, contacten tussen diplomaten die discreet gebeuren, in vertrouwen. Een situatie wordt pas problematisch en gevaarlijk als er juist geen communicatiekanalen meer bestaan. De Amerikaanse buitenlandminister Blinken staat in contact met Lavrov, zijn alter ego in Moskou. Dat is geweten. De Franse president Macron is ook altijd blijven praten met Poetin. In de diplomatie is het met je vijanden dat je moet spreken, niet met je vrienden.”

“Door een te brede invulling van het concept mensenrechten, ondergraaft men net het kernidee dat erachter zit”

Ziet u vanuit uw ervaring een uitweg uit dit conflict?

“Enkel wanneer de partijen tot een evenwicht komen, zullen ze aan de onderhandelingstafel plaatsnemen. Dat kan een patstelling zijn, of een machtsevenwicht. Mogelijk krijgen we hier nog eens met een zogenaamd ‘frozen conflict’ te doen dat rond een demarcatielijn draait. Mocht Oekraïne zwakker staan, zouden ze ook wel aan die tafel gaan zitten. Dat men aan Oekraïense zijde een initiatief zou nemen om het opstarten van gesprekken bij wet te verbieden, vind ik bedenkelijk, net op een moment dat aan Russische zijde de indruk wordt gewekt dat onderhandelingen een optie zijn. De realiteit is vaak veel grijzer dan men denkt.”

“KIEZEN VOOR DIPLOMATIE WAS EEN LOGISCHE KEUZE”

Elk mens maakt keuzes en Johan Verbeke maakte er destijds een voor de diplomatie. Waarom precies?

“Ik denk dat de kiemen ergens al vrij vroeg gelegd werden”, antwoordt hij. “Een belangrijk moment was toen ik met mijn ouders als kleine jongen een reis naar Italië maakte. Het was een openbaring. Ik ontdekte voor het eerst de buitenwereld en was gefascineerd. Wellicht werd toen mijn belangstelling voor andere landen, culturen en talen vastgelegd. Later vertaalde zich dat in de keuze voor diplomatie. Logisch, niet?” Ook die van kabinetschef, een functie die u enkele jaren bekleedde? “Dat is een ander verhaal. Op zich vond ik dat een uiterst interessante ervaring. Je bekijkt de dingen vanuit een andere invalshoek. Plots zit je dicht bij de ‘policy making’. In essentie heb je een erg belangrijke bufferfunctie naar de minister toe. Alles wat op hem afkomt moet je filteren en ordenen, het kaf van het koren scheiden. Je moet hem sober over de exacte stand van zaken inlichten en adviseren over de essentie, los van het gewoel en de stemmingmakerij errond.”