PAL CAST. VRT-journalist Tom Van de Weghe: “China dreigt af te glijden van een autoritair naar een totalitair regime”

Tom Van de Weghe is een Vlaamse journalist en documentairemaker voor de Vlaamse openbare omroep VRT. Van 2007 tot 2012 was hij VRT-correspondent in China en van 2012 tot 2016 in de Verenigde Staten. Vlak na het congres van de Communistische Partij en de stijgende spanningen rond Taiwan stelden we hem enkele vragen over de situatie in de Volksrepubliek China. Het volledige gesprek is te beluisteren via palcast.be of in uw favoriete podcastapp.

Is alles verlopen zoals verwacht?

“Nog beter, of erger, hangt af van je perspectief (lacht). Xi benoemde loyalisten en jaknikkers uit zijn entourage, zelfs jeugdvrienden. Heel wat mensen in China hadden niet verwacht dat hij zo radicaal zou durven kiezen voor vertrouwelingen die alles zullen uitvoeren wat hij opdraagt.”

Zijn die benoemde figuren capabel?

“Het zijn geen topmilitairen of hoogopgeleide economen. Ze doen maar wat. De meeste hebben nu zelfs geen bestuurservaring. Dat betekent dat de macht van Xi Jinping alleen maar groter is geworden. Meer kritische figuren, zoals de vorige premier Li Keqiang, zijn nu verdwenen. Op het congres zweeg men over hervormingen of democratie. Het is een stap achteruit. Bij mijn bronnen in China voel ik nu veel angst. Er is in de regering niemand meer die zijn mond nog durft open te doen. China dreigt af te glijden van een autoritair regime naar een totalitair regime. Ik had niet verwacht dat het zo snel en drastisch zou gebeuren als we nu zagen.”

Xi is dus oprecht een overtuigde communist van de harde lijn?

“Hij is roder dan rood. En dat is het vreemde als je zijn achtergrond kent. Het lijkt dat Xi heiliger wil zijn dan de paus. Als je dan weet wat zijn ouders hebben meegemaakt en hoe hijzelf jarenlang vervolgd, gekleineerd en gepest is geweest door de Communistische Partij… Het is een merkwaardig fenomeen hoe hij zuiverder wil zijn dan de zuiversten. Het lijkt een vorm van het stockholmsyndroom.”

“Er is geen oppositie zoals wij die kennen. In het verleden had je wel groepen die zich concentreerden rond bepaalde figuren en steden, die dan een wat opener imago hadden. We dachten dat vroeger trouwens ook van Xi Jinping, dat hij een hervormer zou zijn. Maar in feite denken we dat van elke nieuwe leider. We komen telkens bedrogen uit. Hij heeft nu de duimschroeven zodanig vastgeschroefd dat elk kritisch tegengeluid in de kiem is gesmoord. Dat is verontrustend.”

Xi is zelf niet meer van de jongste … Is er dan een plan voor wanneer hij ziek valt, is er een opvolger?

“Er staat geen opvolger klaar in de wachtkamer zoals vroeger en dat is verontrustend.” Zoals het er nu naar uitziet kan hij nog zeker tot 2034 voortdoen, dan is hij 83. Zijn derde mandaat staat gelijk met een mandaat voor het leven. Mao heeft dat gehad, Deng Xiaoping heeft dat gehad, maar schafte dat af omdat die schrik had om te veel macht bij één persoon te leggen. Nu is dat volop bezig en dat draagt grote risico’s met zich mee. Denk maar aan het zerocovidbeleid. Dat is bijna een maotiaans experiment om via politieke weg covid te bestrijden, maar dat het land versmacht. Alles gebeurt op een erg rigide manier, door mannen in witte pakken en met machinegeweren.

Zullen andere landen hun China-politiek nu bijsturen?

“We zullen zien hoe het beleid vorm zal krijgen. Donderdagochtend gaf Xi Jinping opvallend aan meer te willen samenwerken met de Amerikanen. Je moet echter altijd kijken naar wat ze doen, eerder dan naar wat ze zeggen. Maar sowieso, wat we nu zagen moet iedereen wel wakker schudden.”

“Xinjiang is een groot testlabo dat ze uitrollen over de rest van China om een controlemaatschappij te vormen: de perfecte dictatuur”

Bestaat er binnen de partij helemaal geen oppositie tegen zijn plannen?

“China is linkser dan ooit vandaag. Het is zo ver opgeschoven en dat is zijn verwezenlijking. Maar de economie krijgt nu klappen en met de demografie gaat het ook helemaal verkeerd. China staat er echt niet goed voor. Daardoor zal hij op een andere manier zijn nationalistische politiek, die hij al tien jaar voert, nog verder gaan drijven, als een bliksemafleider om dan iedereen achter één lijn te laten lopen wat Taiwan betreft.”

Denkt u dat er iets zal gebeuren met Taiwan?

“Het is in niemands belang dat het daar ontploft. China is er nu nog niet klaar voor. Maar militair is het zich aan het versterken. Ze hebben niet de ervaring op het terrein zelf. Ze hebben nog een vijftal jaar nodig en dan zijn ze militair capabel om dat te gaan doen. Alles hangt af van wat er in Taiwan zelf gebeurt. Jonge mensen zetten zich er steeds radicaler af van China en er is meer sprake van separatisme. Dan willen de Chinezen ingrijpen. Maar sowieso, in 2049 moet dat Taiwan-verhaal afgerond zijn en moet het definitief bij het moederland aangesloten zijn.”

“Ondertussen is de marine van China al groter en krachtiger dan die van de Verenigde Staten. Dat wil zeggen dat we een terugkeer hebben van de maritieme geografie. China probeert alles van de handel via zee, onder meer via de Straat van Malakka die de Amerikanen controleren, te domineren. Ze willen de hele Zuid-Chinese Zee als een Chinees meer beschouwen, hun eigendom. Ze willen dat alle Amerikaanse invloed er verdwijnt en daar zijn ze toch redelijk agressief in.”

U lijkt erg pessimistisch…

“Veel mensen maken zich ongerust, maar er gebeurde net voor het congres iets opvallends. Een onbekend persoon voerde actie in Peking op een brug, met slogans tegen Xi Jinping, tegen het covidbeleid, tegen het gebrek aan democratie. Die man wordt nu ‘Brugman’ genoemd, analoog naar ‘Tankman’ van het beroemde verzet in 1989. Hij werd opgepakt, maar liet wel een manifest na. We zien nu dat die slogans en dat protest zich verder verspreiden. Er is zelfs sprake van een ‘toilet-revolutie’ omdat die slogans in de toiletten opduiken. Openbare toiletten zijn de enige plaatsen die nog niet gemonitord zijn, of werden, in China. Jongeren drukken slogans in het klein af en plakken ze rond. Ze verschijnen zelfs in Europa. Niemand had die vorm van protest zien aankomen, net omdat de duimschroeven nog strakker zijn aangespannen. Mensen in China durven er niet open en rechtstreeks over te communiceren met mij, omdat ze bang zijn en onder toezicht staan van een steeds meer totalitaire overheid. Veel Chinezen denken dat ze op die manier zelfs geen toekomst meer hebben in hun eigen land. Dat is toch anders dan tot voor kort. Het sterke patriottisme van de Chinezen in het buitenland die hun land willen gaan helpen, lijkt door dat zerocovidbeleid serieus weg geërodeerd. Zeker jonge mensen zijn het beu. Het congres versterkte dit alleen maar.”

“Het is merkwaardig hoe Xi Jinping zuiverder wil zijn dan de zuiversten. Het lijkt een vorm van het stockholmsyndroom”

Bestaat het risico niet dat mensen plots Xi zullen beschouwen als iemand die het systeem gebruikt? Of de partij?

“Dat is altijd een risico in zulke systemen, wat je nu ook kan zien in Rusland. Ik zei dat er geen echte oppositie is, maar in China heb je ook een politiek debat. Er zijn haviken die oorlog willen met Japan bijvoorbeeld, of met Zuid-Korea. Maar dat zal de positie van Xi hoogstwaarschijnlijk niet ondergraven. Elke dictator kan op een bepaald moment wel verzwakken, meestal van binnenuit. Maar in China, en dat is erg boeiend, gaan ze toch wel ver. Ze gebruiken bijvoorbeeld hoogtechnologische middelen om alles en iedereen in de gaten te houden. Dat is een uniek experiment. Xinjiang is een groot testlabo dat ze uitrollen over de rest van China om een controlemaatschappij te vormen. De perfecte dictatuur, met een sociale kredietscore waarbij de overheid alles weet en bepaalt. Het lijkt op die manier dat de futuristische, meest dystopische afleveringen uit de Netflix-reeks van ‘Black Mirror’ realiteit worden. Dat is ‘1984’ vermengd met ‘A Brave New World’.”

Hoe kijkt u dan naar de Duitse plannen om een deel van de Hamburgse haven aan China te verkopen?

“Dat is een risico voor Europa, iets waar al langer voor gewaarschuwd wordt, al is het natuurlijk een minderheidsaandeel. Het is frappant dat Scholz hetzelfde doet als zijn voorganger. Merkel heeft flink aangeschurkt bij Rusland en dacht dat economische samenwerking de relaties zou verbeteren, maar het omgekeerde is waar. We hebben onze vervuilende industrie verschoven naar Azië, waar ze goedkoop voor ons kunnen produceren en wij dan aan lagere prijzen kunnen inkopen. De afhankelijkheid is alleen maar groter geworden. We moeten toch waakzaam blijven en strategisch onafhankelijk zijn. Voor de Chinezen staat zelfredzaamheid centraal. Europa zou ook in die richting moeten denken en niet de ene afhankelijkheid inruilen voor de andere. Nu is de afhankelijkheid van Amerika weer fel aan het verhogen, bijvoorbeeld inzake vloeibaar gas. Al moeten we blijven samenwerken met anderen, volledige ontkoppeling is volgens mij onmogelijk. Globalisering kan je niet zomaar terugdraaien.”

Wil China samenwerken, gezien het harde marxisme?

“Op het einde van het congres zei Xi: ‘De wereld heeft China nodig, maar China ook de wereld.’ Wil China dat? De strategie is dat ze zelf de touwtjes in handen wil houden. Feit is dat kansen op hervorming, democratisering en vrije markt er steeds schraler worden. Het Chinese economische wonder is bovendien ook op drijfzand gebouwd. Sinds begin jaren ’90 is die politiek van openheid finaal ook maar bedrog geweest. De Chinese overheid heeft constant overheidsmiddelen gepompt in alles, geld bijgedrukt en noem maar op. Dat is totaal geen economie zoals wij die kennen. Anderzijds zijn er wel uiterst ambitieuze projecten zoals de ‘Nieuwe Zijderoute’ waarmee de klauwen van de Chinese draak zich verder verspreiden, al vraag ik me af aan welke snelheid ze dat nog kunnen. Ik denk dat de wereld wakker aan het worden is over het feit dat de Chinese groei van de afgelopen 10 jaar niet meer haalbaar is. Nu spreken ze van 2,5 procent groei. Toen ik er woonde, waren het nog dubbele cijfers. Alle omstandigheden in acht genomen zitten ze zelfs dichter bij de nulgroei.”

In hoeverre kunnen we hun cijfers eigenlijk voor waar aannemen?

“Ik heb nooit Chinese cijfers willen geloven. In China luidt het gezegde: ‘De bergen zijn hoog en de keizer is veraf.’ Zeker wat regio’s betreft: er is een decentralisatie geweest in China met meer autonomie voor de provincies in de hoop dat ze de groeicijfers nationaal zouden kunnen verbeteren. We zagen echter enorme corruptie. Er werd veel gesjoemeld. China-fans hebben nooit beseft dat die cijfers een fantasie waren en een deel van een corrupt systeem, gepubliceerd in de hoop om het centraal regime gerust te stellen. De lijken vallen nu nog maar pas uit de kast. De enorme schulden en de vastgoedbubbel van decennia terug bijvoorbeeld, al blijven ze geld in die putten gieten. Daarom denk ik niet dat die Chinese economie snel zal instorten. De vraag is natuurlijk of het regime het ongeschreven contract met de bevolking, met de belofte van stijgende welvaart kan in stand houden gezien de problemen die op hen afkomen: een bevolkingskrimp, een tekort aan arbeiders, de gevolgen van die gruwelijke covidpolitiek, enzovoort.

“Er is sprake van een ‘toilet-revolutie’”

Slikt de bevolking dat voorlopig allemaal?

“Bij jongeren zien we wel meer twijfels, het gevoel van ergens vast te zitten. Die coronamaatregelen zijn waanzinnig. Zo las ik recent een verhaal van een iemand die naar de winkel ging, maar plots in lockdown moest. Hij kon letterlijk niet meer buiten. Uiteindelijk mocht hij dan wel naar een hotel om te overnachten. Dan bleek dat hotel ook in lockdown te moeten… Tegenwoordig verplaatsen de mensen zich in China met een toiletzak en een propere onderbroek, bij wijze van spreken.”

“Dat is zo’n psychologische drempel voor de jeugd in China. Ik hou mijn hart daarvoor vast. En het blijft maar opschuiven, want nu zullen de maatregelen blijven duren tot volgend jaar. Op den duur zitten er minder buitenlanders in China dan in Noord-Korea. Dat is in feite een beetje wat Xi Jinping wil en dat staat in Document 9. Hij wil al die westerse invloeden buiten. Daar is hij nu bewust mee bezig, dat zit mee achter die coronamaatregelen.”

China is erin geslaagd een succesvol model te maken van de dictatuur, terwijl wij geen succesvol model meer hebben van de democratie.

“Dat klopt en dat is het verhaal dat nu bezig is, namelijk de strijd om ideeën. Ons verhaal van democratie werkt volgens China én Rusland niet. Ze geloven meer in hun eigen model en dragen dat ook uit.”

“Deze zomer ben ik naar Rwanda geweest en ik sprak er met Rwandezen en Chinezen. Ik moet opletten met wat ik zeg, maar Rwanda is een beetje China in het klein. Veel Afrikaanse landen kopiëren gewoon Chinese wetgeving, cyberwetgeving vooral. Dat is een exportmodel, de controlemaatschappij die wij zo antidemocratisch en verschrikkelijk vinden, wint terrein in Afrika en het vindt ingang in Botswana, Rwanda en noem maar op. Ze kopen heus niet alleen de Chinese software.”

Bij de recente benoemingen in het politbureau zien we alleen maar oude mannen. Wijst dat op een probleem?

“China draait rond meritocratie, je bouwt jezelf op in het systeem. Maar Xi heeft dat systeem nu zelf onderuitgehaald door iemand zonder ervaring tot premier te bombarderen. Daar moet intern wel kritiek op zijn. Het waren altijd al allemaal oude mannen, maar misschien het meest verontrustende is dat er nu voor het eerst in 25 jaar geen vrouw meer te bespeuren is. Dat bevestigt het vrouwonvriendelijke beleid van het Chinese regering. In sommige provincies dreigen ze met afschaffing van abortus, terwijl het vroeger verplicht was en zelfs het recht op echtscheiding staat op de tocht. ‘The Handmaid’s Tale’ blijkt een Chinees verhaal te worden. De rode kleur klopt alvast.”

Het herschrijven van de Koran om in lijn te zijn met het marxisme kan zo wel een heel speciale mix worden…

“In China worden moskeeën nu afgebroken omdat ze te oriëntaals zouden zijn en in de plaats bouwen ze meer Chinees ogende structuren. Het is trouwens opvallend hoe ver ze gaan tegenover het islamitische geloof zonder veel protest. Er kraait in de islamitische wereld amper een haan om wat ze doen met de Oeigoeren. Wat wijst op het enorme belang van die nieuwe zijderoute en hoe slim de Chinezen het aanpakken. Met economische contacten verzekeren ze zichzelf van internationale rust.”

Men zegt dat het christendom ook in sterke opmars is in China.

“Dat is al lang bezig en vormt een bedreiging voor de Communistische Partij. Daarom zijn veel kerken ondergronds. Katholieken zijn er naar mijn aanvoelen ook meer dissident. Vanaf je een kruisje ziet, is dat een symbool dat voor hen de partij niet hun god is. Het kruis als symbool van verzet, terwijl dat hier toch anders is.”

“Ik moet opletten met wat ik zeg, maar Rwanda is een beetje China in het klein”

Over verzet gesproken, op het congres zagen we ook oud-president Hu Jintao afgevoerd worden.

“Ik heb het online rechtstreeks zien gebeuren, de westerse media werden net binnengelaten. Aanvankelijk dacht iedereen aan iets rond zijn gezondheid, maar het was verbluffend. Er is een opname verschenen van de minuten voor de verwijdering. Over gezondheid ging dat volgens mij zeker niet. Iedereen had papieren gekregen, mogelijk met de definitieve lijst van gekozenen. Hu Jintao had mogelijks door dat zijn vertrouwelingen uitgerangeerd waren. Het Chinese bestuurssysteem is eigenlijk een estafette, waarbij voortdurend mensen naar voren worden geschoven. Vanuit een laag echelon groeien ze zo naar de top. De voorzitter van het politbureau maakte Hu duidelijk dat hij niet naar de papieren moest kijken en die voelde precies nattigheid en probeerde toch.Xi keek geïrriteerd naar het schouwspel, riep de lijfwachten erbij en liet Hu Jintao weghalen. Die verzette zich echt. Hij zei zelfs nog iets tegen Xi Jinping. Ik zou miljoenen geven om te weten wat. Hij gaf een schouderklopje aan de vorige premier. Zijn eigen vertrouweling, Wen Jiabao, die misschien wel weet wat er aan de hand is, zit verschrikt voor zich uit te staren alsof elke blik van begrip een daad van verraad is. Je voelt echt de angst. Het was een van de meest fascinerende beelden om te zien en het deed effectief denken aan de stalinistische periode. De vraag is nu of Xi iets wilde duidelijk maken of het onbedoeld was, want het leek te erg om op voorhand te bedenken. Hij zou nadien ook Hu Jintao bezocht hebben. De zoon van Hu is regionaal erg belangrijk en zat ook in de zaal, maar het is onduidelijk hoe zijn toekomst nu er uitziet. We zitten nog niet in een periode van een zuivering, maar we kunnen er wel al over beginnen na te denken.”

JOURNALIST IN CHINA

Kon u eigenlijk vrij werken als journalist in China?

“Nee, en dat is alleen maar erger geworden. Al ben ik er een tijd niet geweest. Journalisten die geen verblijfsvergunning of kantoor hebben in China kunnen sinds covid niet meer vrij binnen. De VRT heeft ons kantoor daar jammer genoeg afgeschaft, waardoor we serieus in onze eigen voet hebben geschoten. China is voor ons nu verboden terrein geworden om te werken. We hebben een verpletterende verantwoordelijkheid bij de openbare omroep om het veranderende wereldbeeld te schetsen, want we worden nu al overspoeld met het Chinese narratief, op sociale media onder meer. Maar het heeft ook veel geleerd van westerse media en zij overspoelen op hun beurt de wereld met hun eigen media. Die zien eruit als normale media, maar er zit een antiwesters kantje aan. En als we niet opletten nemen we het hier zelfs over.”

Tom Van de Weghe

• Geboren in Gent, 14 januari 1975
• Expert Cybersecurity en Geopolitiek bij VRT NWS
• 5 jaar lang correspondent in China en 4 jaar in de VS

Documentairemaker die meerdere prijzen won met ‘Getackeld door de Maffia’ uit 2006 over het omkoop- en gokschandaal in het Belgische voetbal