Hans Magnus Enzensberger: een controversiële dwarsdenker

Op 24 november verliet de Duitse schrijver, denker en dichter Hans Magnus Enzensberger (1929) dit tranendal. Met hem verdwijnt een, op zijn zachtst gezegd, originele denker en cultuurfilosoof die de controverse zelden schuwde en die bovendien vaak ook nog eens bewust opzocht.

Hij is een dichter die, zoals Peter Nijmeijer het ooit zo eloquent uitdrukte, “een van de weinige West-Duitse dichters van zijn generatie was die zijn maatschappelijke betrokkenheid op een bijna onnavolgbare wijze tot uitgangspunt van zijn poëzie had gemaakt”. Enzensberger was dan ook, net als Jürgen Habermas dat jarenlang ook was, een icoon, een paus van de linkse kerk in Duitsland. Zo wordt hij de laatste dagen dan ook in tal van herdenkingsartikels geportretteerd, hoewel dit enige nuancering verdient.

‘Boze jonge man’

Amper 26 jaar oud debuteerde hij met z’n spraakmakende want provocerende dichtbundel ‘Verteidigung der Wölfe’. Hij werd prompt vergeleken met Heine en Brecht en profileerde zich met zijn zelfverzekerde mediaoptredens als een Duitse versie van de Britse non-comformistische schrijvers die als de ‘Angry Young Men’ bekend stonden. Optredens die in progressieve kring met gretige bewondering werden waargenomen. Als uitgever van het bijzonder maatschappijkritische tijdschrift Kursbuch dat de spreekbuis was van het antiburgerlijke studentenprotest en Mei ‘68 in de Bondsrepubliek, werd zijn huis in Berlijn Friedenau een ontmoetingsplaats voor al wat radicaal links was: van de radicale studentenleider Rudi Dutschke tot de RAF-terroristen Ulrike Meinhof en Andreas Baader.

Illusies aan diggelen

Als intellectueel met een bijzonder soepele geest begon hij zich echter al snel kritisch op te stellen tegen alle dogma’s inclusief de linkse. Zo zei hij later over Mei ‘68: “De rol die aan de protagonisten van die studentenbeweging toegekend werd, was immers ook overdreven en viel op termijn helemaal niet te verzilveren. Wie de kapitalisten wilde onteigenen of Chinese toestanden in Europese samenlevingen wilde invoeren, leed immers niet alleen aan realiteitsverlies, maar ook aan grootheidswaan.” Wanneer hij in 1969 een jaar lang naar Cuba verkast – voor hem ‘een laatste poging om met het socialisme in het reine te komen’ – worden zijn laatste illusies aan diggelen geslagen. Als gevolg van zijn voortschrijdende inzichten omschreef hij iets later het reële socialisme als “de hoogste trap van de onderontwikkeling”. Een these die hem niet in dank werd afgenomen door zijn oude kameraden…

Door de jaren heen ruilde hij zijn sarcasme in voor ironie en werd hij gematigder zonder evenwel aan originaliteit of scherpzinnigheid in te boeten. Hij bleef zich – en dit tot op erg hoge leeftijd – energiek in tal van discussies mengen en deed dit met een vaak verrassende intellectuele wendbaarheid. Zo ontpopte hij zich in het nog steeds erg leesbare ‘Ach, Europa!’ (1987) tot een erg kritische denker tegen de politieke en economische moloch die de EU in zijn ogen was geworden.

Kritiek op islamisme

Maar hij veroorzaakte ook ophef in 1993 met ‘Oog in oog met de burgeroorlog’, waarin hij zich de grootste vragen stelde bij het snel oprukkende islamfundamentalisme. Nog scherper was hij in z’n essay ‘De radicale verliezer’ (2006) waarin hij genadeloos de psychologie van de islamitische zelfmoordterroristen – gedreven door wraakzucht, machogedrag en zelfverachting, gecombineerd met woede op de wereld – ontleedde én tegelijkertijd tegen de heersende geest van politieke correctheid niet beschroomd was om de rekening van het islamisme te maken.

Het is, dixit Enzensberger, absoluut geen toeval dat geïmporteerde vormen van socialisme, nationalisme of democratie in de door de islam gedomineerde samenlevingen – lees de Arabische naties – geen schijn van kans maken. Daar is enkel plaats voor de overtuiging van de eigen superioriteit die in het verleden als vanzelfsprekend werd beschouwd, maar waar men zich niet kan neerleggen bij de gedachte dat de dagen van dat primaat voorbij zijn…

Europa heeft vorige week een onafhankelijke en kritische geest verloren, en daar kunnen we er nooit genoeg van hebben…