Pieter Pourbus als cartograaf

Pieter Pourbus is vooral bekend door zijn schitterende portretten, die onder andere te zien zijn in Musea Brugge en het KMSKA. Het Groeningemuseum belicht nu het indrukwekkende cartografisch werk van deze meester.

Pieter Pourbus (1523-1584) werd geboren in Gouda, maar bouwde zijn schilderscarrière uit in Brugge. Hij huwde er met een dochter van Lancelot Blondeel (1498-1561), op dat moment een van de belangrijkste kunstenaars van Brugge. Blondeel was als befaamd schilder ook gefascineerd door cartografie en architectuur. Het atelier van zijn schoonvader was voor Pourbus de ideale plek om zowel de portretkunst als het cartografisch werk onder de knie te krijgen.

In de zestiende eeuw bevond de productie van kaarten zich op het raakvlak van schilderkunst en cartografie. De renaissance was doordrongen van het ideaal van de ‘homo universalis’ en de kunstenaar was op zijn best als hij meerdere disciplines kon combineren. Nog in de geest van de renaissance sijpelde het wetenschappelijk denken ook door in de cartografie. Artistieke elementen op kaarten ruimden de baan voor topografische aspecten.

In zijn hele loopbaan heeft Pieter Pourbus minstens 27 kaartopdrachten gekregen. Slechts 7 zijn bewaard gebleven en die zijn allemaal samengebracht op de tentoonstelling in het Groeningemuseum.

Brugse Vrije

In 1561 vroeg het Brugse Vrije, de grootste en rijkste kasselrij van het Graafschap Vlaanderen, aan Pieter Pourbus om een kaart te schilderen van het hele territorium, inclusief wegen, waterlopen, dorpen en steden. Tien jaar later leverde de schilder-cartograaf zijn magnum opus af. Uitzonderlijk voor die tijd schilderde Pourbus de kaart met olieverf op een gigantisch doek. Oorspronkelijk mat ze 620 op 335 cm, maar slechts een kwart, de noordoosthoek, is overgeleverd. Allicht is het veelvuldig op- en afrollen van de kaart de oorzaak van het verval. Omdat het origineel al snel in slechte staat verkeerde, kreeg Pieter II Claeissens in 1597 de opdracht een kopie te maken en die is wel volledig bewaard gebleven.

De gedetailleerde kaart van Pourbus is geschilderd op een schakelpunt in de geschiedenis: net vooraleer de Tachtigjarige Oorlog en later de industrialisering het kustlandschap voorgoed zouden gaan veranderen. De kaart is een laatste en waardevolle getuige van het middeleeuwse landschap rondom Brugge. Hoe zag dat landschap er toen uit? Via vergrootglazen en digitale schermen vindt de bezoeker de antwoorden. Ook de middeleeuwse restanten die vandaag nog terug te vinden zijn worden in de expo belicht.

Conflicten

In 1561, toen Pourbus de opdracht kreeg van het Brugse Vrije, was een aanslepend territoriaal-juridisch conflict tussen het Vrije en Watervliet eindelijk beëindigd. Misschien was het werkstuk ook bedoeld om dit bereikte akkoord definitief op kaart te zetten. Andere kaarten van Pourbus die de expo toont, zijn eveneens opgesteld in de context van conflicten. Bijvoorbeeld de kaart van de wateringen Broucke en Moerkerke Zuid-over-Leie uit 1574, die is gemaakt naar aanleiding van een dispuut tussen die wateringen en de stad Damme. Deze kaart is nog nauwkeuriger dan die van het Vrije en beeldt het gebied tussen Brugge en Damme uit tot in het kleinste detail.

Duinenabdij en Cadzand

In 1580 werkte Pourbus in opdracht van de Duinenabdij in Koksijde. Ook hier schilderde hij met olieverf op een groot canvas. Hoewel de abdij toen al in verval was, beeldde Pourbus ze af in volle glorie.

De kleinste kaart op de expo is die van het eiland Cadzand (ca. 1578). Ze is bijzonder interessant door de passerpunten en -cirkels die er op te zien zijn. Ze tonen aan dat Pourbus de cartografische innovaties van de zestiende eeuw beheerste. Aan de basis daarvan lag Gemma Frisius (1508-1555) die voor het eerst de theoretische beginselen en de praktische uitvoering had beschreven om via driehoeksmeetkunde een landschap op te meten en in kaart te brengen. Recent wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat de kaarten van Pourbus bijzonder accuraat zijn. Hij was niet alleen een meester-schilder, maar ook een meesterlijke cartograaf.

Tentoonstelling ‘Pieter Pourbus. Master of Maps’, nog t.e.m. 16 april 2023, Groeningemuseum, Brugge, www.museabrugge.be