In de laatste vertaling van Dante’s boek De Hel uit de Goddelijke Komedie is de naam van Mohammed geschrapt. Vertaalster Lavrijsen liet weten dat zij hiervoor gekozen heeft omdat zij niemand ‘onnodig’ wilde kwetsen. Uitgeverij Blossom Books gaf een soortgelijke verklaring.
Interessant is de term wel; het impliceert dat de vertaalster of de uitgeverij van mening zijn dat het soms nodig kan zijn mensen te kwetsen, maar dat zij dit niet onnodig wilden doen. Bovendien wordt de beslissing hierover genomen door de uitgever. Die vindt kennelijk dat er lezers zijn die je wel, nodig of onnodig, mag kwetsen en andere lezers niet.
Fragmentarisch
Wat direct opvalt in de verklaring van de vertaalster is zij de tekst zeer fragmentarisch benadert. Op basis van een aantal zinnen over Mohammed werd besloten zijn naam te schrappen. In haar verklaring zegt uitgeefster Spiteri: “Bij Dante ondergaat Mohammed een grof en vernederend lot, alleen maar omdat hij de voorloper van de islam is. De dieven of moordenaars in Dantes hel hebben wel echte fouten begaan, terwijl een godsdienst vestigen niet laakbaar kan zijn.”
Op een aantal vlakken is deze verklaring absurd. Mohammed heeft niet zomaar een godsdienst gevestigd; dit ging gepaard met gewelddadige veroveringen en veldslagen. Het eerste boek over Mohammed’s leven, de Kitab al-Maghazi, betekent zelfs ‘het boek van de veldslagen.’ Suggereert Spiteri dat je daar geen kritiek op mag hebben omdat dit simpelweg het ‘stichten van een godsdienst’ is?
Zij klimt vervolgens op de stoel van de rechter door te zeggen dat een grof en vernederend lot kennelijk wel is toegestaan voor dieven en moordenaars. Deze begingen namelijk ‘echte’ fouten en Mohammed niet, aldus de uitgeefster. Spiteri legt Dante woorden in de mond en suggereert dat hij Mohammed in de hel doet vertoeven vanwege het stichten van een eigen religie. Dat is echter niet wat Dante beoogde in zijn Goddelijke Komedie.
Theologisch
Dante had namelijk geen kritiek op het geweld dat Mohammed en zijn volgelingen pleegden, iets wat bijvoorbeeld Thomas van Aquinas wel deed. De kritiek van Dante zit in het feit dat hij Mohammed verantwoordelijk hield voor de splitsing tussen de islam en het christendom. Overigens noemde Dante ook de neef van Mohammed, Ali, in zijn Canto 28. De naam van Ali, belangrijk voor shi’itische moslims, mag wel blijven staan. Maken deze geen onderdeel uit van de lezers die niet onnodig gekwetst mogen worden?
Het pausdom zelf werd in Dante’s werk aangeklaagd. Christelijke lezers kunnen volgens de uitgever wel hiermee omgaan of mogen gekwetst worden. In Canto 19 uitte Dante veel meer theologische kritiek dan hij deed in de vrij korte passage over Mohammed. Hij gebruikte de metafoor van een bruidegom en zijn bruid. Die bruid werd volgens Dante vernederd, beschadigd en zelfs geprostitueerd door diegenen die haar zouden moeten beschermen, namelijk de mannen van de Kerk. Zij werden door Dante beschuldigd, niet ten onrechte, van simonie; het verhandelen van geestelijke goederen uit winstbejag.
Presentisme
De uitgeefster maakt een vreemde draai in haar verklaring na de ontstane ophef op de sociale media. Zij geeft aan dat Dante ook homoseksuelen in de hel doet belanden, maar dat dit kwam ‘omdat het christendom daar toen zo over dacht.’ Zij meet hier met twee maten. Aan de ene kant past zij presentisme toe door een tekstdeel te laten staan omdat dit de moraal van de tijd was, terwijl zij een ander deel aanpast naar de huidige maatstaven. Volgelingen van Mohammed zouden gekwetst kunnen raken bij het lezen van deze middeleeuwse, christelijke kijk op hem. Eigenlijk zegt zij hier dat nu wij samen leven met elkaar een deel van de geschiedenis herschreven moet worden. Voordien leverde deze passage eeuwen lang geen problemen op immers.
Tegelijkertijd beargumenteert Spiteri dat het idee binnen het christendom uit die tijd over homoseksualiteit wel binnen de historische context geoorloofd is. Onhoudbaar, omdat het idee dat de islam een soort afsplitsing van het christendom was, ook een gangbare gedachte is geweest gedurende een bepaalde tijd in de kerkgeschiedenis. Ditzelfde kan men ook zeggen voor de keuze Ali’s naam wel te laten staan en die van Mohammed weg te laten. Wat heeft Ali ‘echt’ fout gedaan volgens de uitgeefster dat hij de straf in de hel wel verdiende?
Over homoseksuelen verklaart de uitgeefster ook nog dat Dante toch heel respectvol over hen schreef. Vreemd, omdat Dante homoseksuelen in zijn werk niet als zodanig veroordeelde. Wat de schrijver tegen hen had was niet de seksuele lust voor iemand van het gelijke geslacht, maar buitensporige of veelvuldige seksuele contacten. Dit gold ook voor mensen die seks hadden met iemand van de andere sekse voor Dante. Dit was uniek, omdat Dante hiermee juist inging tegen de heersende moraal van zijn tijd.
Relaties tussen moslims en christenen
Er is in het verleden contact geweest tussen moslims en christenen en dit is opgetekend. Zo was er de apologetiek van Timotheus I van Baghdad, de patriarch van de Kerk van het Oosten. Timotheus beschreef theologische debatten met de kalief Mahdi. Of deze ooit echt plaatsvonden weten we niet, maar het biedt een interessante inkijk in de relatie tussen moslims en christenen in die tijd (achtste eeuw AD). Binnen de Syrische traditie zijn er meer apologetische werken over het contact van moslims en christenen. Zoals reeds eerder gezegd, schreef ook Van Aquinas over de islam. Net als Johannes van Damascus. Je mag als lezer toch hopen dat uitgeverijen in de toekomst hier met hun handen vanaf blijven, omdat zij voor de lezer willen uitmaken wat hij of zij wel of niet emotioneel aankan. Zij onthouden namelijk de moderne lezer een inkijkje in de ontwikkeling van de lange geschiedenis tussen islam en christendom omdat zij een kleine groep lezers niet voor het hoofd willen stoten.
De verklaring van Blossom Books is helaas kenmerkend voor onze tijd. Mohammed wordt door de uitgeefster de profeet genoemd alsof dit een gegeven is. Ook dit is onder invloed van zelfopgelegde censuur. Omdat Mohammed binnen de islam als profeet wordt beschouwd, noemt men in het Westen hem inmiddels ook de profeet. Met een bepaald lidwoord. De vertaalster en de uitgeverij hebben besloten namens een grote groep lezers dat deze niet in staat zullen zijn een historisch werk als zodanig te kunnen lezen en interpreteren. Als moslim zou ik dat alleen al aanstootgevend vinden. Het suggereert dat er voor hen bepaald moet worden wat zij wel of niet aankunnen. Ook niet-moslims mogen vanaf nu niet weten dat Dante Mohammed beschreef. Dat is censuur maar het heeft zeker ook iets arrogants.
Tijdgeest
Het past allemaal in onze tijd waarin wij kritiek op het christendom wel durven uiten, maar kritiek op de islam of Mohammed niet. In dit geval is een literaire klassieker het slachtoffer. Nog niet zolang geleden vroegen zowel moslims als niet-moslims na de onthoofding van Samuel Paty om het strafbaar stellen van het beledigen van Mohammed. Allemaal vanwege de angst voor oplaaiend geweld, maar die angst wordt niet benoemd. Respect of niet ‘onnodig’ willen kwetsen zijn helaas tekenen van de censuur die wij onszelf opleggen, met een laagje moraliteit om te verbloemen dat de angst er goed in zit.
Daarom moeten lezers op voorhand beschermd worden. Niet omdat zij gekwetst zouden kunnen worden, maar omdat wij bang zijn dat er gewelddadige reacties kunnen komen. De geschiedenis moet aangepast worden, de kunst, literatuur allemaal om niet te willen kwetsen. Maar wie niet gekwetst mag worden, moeten wij ook maar uit de context opmaken. Zelfs dat durfde de uitgeverij niet te zeggen. De enige boodschap die je hieruit kunt opmaken is dat terreur werkt. Nog altijd.
